Kültürel, Etnografik ve Folklorik Kaynaklar

Tunceli’de sosyal ve kültürel yaşamın şekillenmesinde, yörenin tarihsel ve toplumsal evrimine bağlı gelişmeler ile doğa koşullarına bağlı ekonomik faaliyetler belirleyici olmuştur.

İlde tarım topraklarının kısıtlı olması nedeniyle hayvancılığın daha çok gelişmesi, yazın yaylalara çıkıp, kışın köye dönmek biçiminde göçebe bir yaşamı da beraberinde getirmiştir. Hayvancılık, yörede geleneksel el sanatları arasında halı,kilim,cicim ve palaz dokumacılığının daha çok gelişmesini sağlamıştır.

1960’lı yıllarda ekonomik ve sosyal nedenlerle hız kazanan göç olgusu, değerlerin değişmesinde önemli bir etken olmuştur. İl merkezine ve dışarı illere yönelen göç sürecinde güçlü aile bağları korunsa da aşiret düzeni çözülmeye başlamıştır. Göçün yanı sıra, eğitim gören genç kuşakların da sosyal yapının gelişmesinde ve töresel yapının çözülmesinde önemli katkıları olmuştur. Tunceli yöresinde toplumsal yardımlaşma kurumu olarak da önemli olan kirvelik, geleneksel yaşamın ayakta duran kurumlarından biridir.

Halk Müziği, Halk Oyunları, Yöresel Halk Edebiyatı

İlde toplumsal yaşamı biçimlendiren kültürel çeşitlilik, geleneksel aşiret yapısı, doğa ve iklim koşullarından kaynaklanan çok zengin bir saz ve oyun kültürü vardır. Merkez, Hozat ve Ovacık yörelerinden derlenen ezgiler, Sivas aşıklamalarıyla büyük bir benzerlik gösterir. Pertekli kemane Süleyman Kaya ve Hozat’lı İsmail Okur’dan derlenen iki sesli ezgiler ilginçtir. Seyyit ve sazbent denilen aşıklar bağlamalarıyla Hatai, Nesimi, Pir Sultan Abdal, Harabi, Virani, Sefil Sıtkı gibi aşıkların deyişlerini çalar ve söylerler. Köroğlu koçaklamaları, Kerem’den divan ve türküler okurlar.

Yörede savaş ve ölüm olaylarının arkasından ağıt yakma geleneği yaygındır. Yöre yaşamından kesitlerin yansıdığı manilerde daha çok sevdalar ve ayrılıklar konu edilir. Tunceli’deki yöre söylencelerinde ise doğa ve dinsel öğelerin egemen olduğu görülmektedir.

Çevre yörelerde oynanan seyirlik oyunların benzerlerinin yanında sadece bu yöreye özgü geleneksel yapıdan, yaşama ve üretme biçiminden, köy-kent ayrılığından kaynaklanan pek çok ilginç seyirlik oyunlar da bulunmaktadır.

Yörede kara düzen, bağlama düzeni, bulgari düzeni ve şarkı düzeni olmak üzere 4 ayrı düzen saptanmıştır. Tunceli’de bağlama tezene ya da el ile çalınmaktadır. Parmakla çalmaya ‘Şelpe’ ile çalmak denilmektedir. Genellikle cura bağlamalar şelpe ile çalınır.

Yörede kullanılan halk müziği araçları arasında en yaygın olanlar, tezeneli sazlardan bağlama, iki telli cura ve yakın zamanlarda tanbura; yaylı sazlardan kemane, üflemelilerden zurna, dilli-dilsiz kavallar, çoban düdükleri ve çığırtma; vurmalılardan davul ve tef’tir.

Yörede düğünlerde, bayramlarda ve özel günlerde oynanan pek çok oyun vardır. Geleneksel oyunlar arasında ‘Halay’ çok yaygındır. Oyunlar, davul-zurna ya da keman, kemençe, cümbüş eşliğinde oynanır. Halayları kadın-erkek ayrı ya da beraber oynar. Alevi köylerinde Sivas ve Tokat semahlarına benzer ezgiler görülür. Semahlar halay biçiminde oynanmaktadır. Tunceli ve Çemişgezek’te düğün alayının önünde kılıç-kalkan oyunu oynanır.

Yörede halk edebiyatı ve halk şiiri ürünlerinin çoğu günümüze kadar ulaşmamıştır. Bu konuda kapsamlı bir araştırma da günümüze kadar yapılmadığından halk edebiyatı ve halk şiirleri üzerine bilgiler oldukça zayıftır.

Tunceli yöresinde geleneksel yaşamın gereği olarak uzun kış gecelerinde yapılan toplantılarda, eğlencelerde, tarlada, çeşme başında ya da düğünlerde mani söyleme geleneği canlılığını korumaktadır.Daha çok sevdaları ve ayrılıkları konu alan manilere, yöre yaşamından kesitler de yansımıştır.

Tunceli’deki yöre efsanelerinde ise doğa ve dinsel öğelerin egemen olduğu görülmektedir. Yöre söylencelerinin en bilineni, Munzur Baba Efsanesi’dir.Süpürgeç Dağı ile Karadağ ve adı bir dostluk simgesi olarak günümüzde de yaşayan Süpürgeç Baba, söylencelere konu olmuştur.